ПРОБЛЕМИ ГЕОМОРФОЛОГІЇ І ПАЛЕОГЕОГРАФІЇ УКРАЇНСЬКИХ КАРПАТ І ПРИЛЕГЛИХ ТЕРИТОРІЙ

Praca prezentuje zależności pomiędzy rzeźbą terenu, a kształtowaniem i funkcjonowaniem systemu przyrodniczego miasta (SPM) na przykładzie Lublina. Uwarunkowania historyczne związane z lokacją miasta wiążą jego centralną część z dolinami dwóch rzek: Bystrzycy i Czechówki. W sąsiedztwie tych cieków zawiązała się podstawowa tkanka miejska Lublina, która następnie rozrastała się bądź to w oparciu o istniejącą rzeźbę terenu, bądź prowadziła do znacznych przekształceń warunków geomorfologicznych obszaru miasta.

W Lublinie jak każdym mieście obserwujemy wiele problemów związanych z rozwojem struktury urbanistycznej, które szczególnie zaczęły uwidaczniać się w latach 80 XX wieku. Wiele z nich pozostało nierozwiązanych, a często uległo nasileniu. Degradacja różnorodnych terenów zieleni w Lublinie oraz rzeźby terenu, która w XXI wieku nabrała istotnego znaczenia, związana jest z rozwojem zabudowy mieszkaniowej typu deweloperskiego. Ten rodzaj zabudowy często pozbawiony jest planowania na większych obszarach, a jego realizacja w przestrzeni Lublina przyczyniła się w wielu miejscach do zaniku elementów budujących system przyrodniczy miasta, a co za tym idzie do zmniejszania różnorodności biologicznej. Spowodowała także wzrost udziału powierzchni nieprzepuszczalnych (pokrytych asfaltem i betonem), które zaburzają naturalny obieg wody. Kolejną istotną kwestią, związaną z rozwojem urbanistycznym jest zabudowa klinów przewietrzających, co rzutuje na stan powietrza atmosferycznego, które zanieczyszczone jest pyłami zawieszonymi (PM2.5 i PM10) i gazami (tlenki azotu, tlenki siarki, dwutlenek węgla) przyczyniającymi się do powstawania zjawiska smogu, szczególnie w śródmiejskiej części Lublina. Na znacznym obszarze centrum notujemy również oddziaływanie miejskiej wyspy ciepła (MWC). Szybki rozwój Lublina spowodował szereg innych problemów środowiskowych i przestrzennych. Dlatego wielką wagę przywiązuje się dziś do całościowego spojrzenia na zasoby przyrodnicze miasta. Współczesne opracowania dotyczące systemu przyrodniczego miasta Lublin są próbą rozwiązania powyższych problemów. Opierają się one o wykorzystanie zalet warunków geomorfologicznych, do których należą między innymi doliny rzek: Bystrzycy, Czechówki i Czerniejówki oraz gęsta sieć suchych dolin. Doliny rzek i wąwozy stanowią istotne elementy SMP w postaci korytarzy i sięgaczy sprzyjające przemieszczaniu się mas powietrza i jego schładzaniu. Przekłada się to na poprawę jakości powietrza. Nie można także pominąć kwestii związanych z rolą różnorodnych terenów zieleni (parki, skwery, zieleńce, ogrody działkowe, tereny zieleni seminaturalnej, lasy miejskie) w retencjonowaniu wody i podnoszeniu różnorodności biologicznej. Dobrze funkcjonujący system przyrodniczy miasta może odpowiadać na kluczowe problemy obszarów zurbanizowanych.

Warto podkreślić, że specyficzne ukształtowanie terenu Lublina daje nie tylko liczne korzyści środowiskowe, ale także wpływa na tożsamość miejsca, ponieważ znacząco uatrakcyjnia krajobraz miasta. Problemem jest jednak duża presja rynkowa na obszary atrakcyjne widokowo, gdyż ludzie chcą się tam osiedlać. Jednak przy okazji zabudowy często niwelują atrakcyjne elementy rzeźby terenu, między innymi zabudowując krawędzie wąwozów i dolin rzek.

Słowa kluczowe: rzeźba terenu; system przyrodniczy miasta; doliny rzeczne; suche doliny; krajobraz miejski; Lublin.

Anderson G., Śleszyński J. (red.) (1996). Ekonomiczna wycena środowiska przyrodniczego. Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok.

Błażejczyk K., Kuchcik M., Milewski P., Szmyd J., Dudek W., Błażejczyk A., Kręcisz B. (2014). Miejska Wyspa Ciepła w Warszawie. Informator. IGiPZ PAN, Warszawa.

Bożętka B. (2008). Qualities of urban green systems and the issue of multi-functionality. Teka Komisji Ochrony i Kształtowania Środowiska Przyrodniczego PAN, 5: 18–26.

Burger J.R., Weinberger V.P., Marquet P.A. (2017). Extra-metabolic energy use and the rise in human hyper-density. Scientific Reports, 7: 43869.

Burger J.R., Brown J.H., Day J.W., Flanagan T.P., Roy E.D. (2019). The Central Role of Energy in the Urban Transition: Global Challenges for Sustainability. BioPhysical Economics and Resource Quality, 4: 1–13.

Chałubińska A., Wilgat T. (1954). Podział fizjograficzny województwa lubelskiego. Przewodnik V Ogólnopolskiego Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Lublin, 3–44.

Chmielewski T.J., Śleszyński P. Chmielewski Sz., Kułak A. (2018). Ekologiczne i fizjonomiczne koszty bezładu przestrzennego. Prace Geograficzne Nr 264, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju Przy Prezydium PAN, Warszawa.

Chmielewski Sz., Łukasik A., Owczarek P. (2013). Ekologiczny System Obszarów Chronionych Miasta Lublin a miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Teledetekcja Środowiska 49: 7–14.

Chmielewski T.J. (2012). Systemy krajobrazowe: struktura, funkcjonowanie, planowanie. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Czochański J. (2010). Zachowanie i kształtowanie terenów zielonych na obszarach wielkich miast jako stymulantów rozwoju i jakości życia. [w:] Lorens P., Martyniuk-Pęczek J. (red.) Problemy kształtowania przestrzeni publicznych. Wydawnictwo Urbanista, Gdańsk, 128–147.

Donnell Mc M.J., Hahs A.K., Breuste J.H. (red.) (2009). Ecology of Cities and Towns. Cambridge University Press. Cambridge, New York, Melbourne, Madrid, Cape Town, Singapore, Säo Paulo.

Forman R.T.T. (2008). Urban Regions. Ecology and Planning Beyond the City. Cambridge University Press; Cambridge, New York, Melbourne, Madrid, Cape Town, Singapore, Säo Paulo, Delhi.

Gacka-Grzesikiewicz E., Różycka W. (1997). Obszary chronione a przestrzenna struktura aglomeracji. Instytut Kształtowania Środowiska, Warszawa.

Galli A., Iha K., Moreno Pires S., Mancini M.S., Alves A., Zokai G., Lin D., Murthy A., Wackernagel M. (2020). Assessing the Ecological Footprint and Biocapacity of Portuguese cities: Critical results for environmental awareness and local management. Cities 96: 102442.

Gawarecki H. (1986). O dawnym Lublinie. Szkice z przeszłości miasta. Wydawnictwo Lubelskie, Lublin.

Hryciuk J., Trzaskowska E., Adamiec P. (2013). Wpływ stanu zachowania i form zagospodarowania suchych dolin na walory krajobrazowe Lublina. [w:] Trzaskowska E. (red.) Wąwozy i suche doliny Lublina. Potencjał i zagrożenia. Urząd Miasta Lublin, Lublin, 71–80.

Janiszewski M. (1991). Geograficzne warunki powstawania miast polskich. Wydawnictwo UMCS, Lublin.

Kamiński J. (2020). Charakterystyka ogólna krajobrazu lubelskich rzek. [w:] Trzaskowska E., Adamiec P. (red.) Krajobrazy Lublina - rzeki. Wydawnictwo KUL, Lublin, 13–30.

Kaszewski B.M., Gluza A.F., Siwek K. (2011). Występowanie niesprzyjających warunków termicznych dla uprawiania turystyki aktywnej na Lubelszczyźnie. Annales UMCS LXVI (2): 91–101.

Kaszewski B.M., Siwek G., Gluza A. (2013). Rola wąwozów w kształtowaniu stosunków termiczno-wilgotnościowych Lublina. [w:] Trzaskowska E. (red.) Wąwozy i suche doliny Lublina. Potencjał i zagrożenia. Urząd Miasta Lublin, Lublin, 55–70.

Kaszewski B.M., Siwek K., Gluza A. (2012). Extreme values of selected event thermal phenomena in the Lublin Region in the years 1982–2006. Annales UMCS, LXVII (1): 109–121.

Kociuba M. (2007). Rozwój terytorialny Lublina od średniowiecza do współczesności. Annales UMCS B, LXI(15): 305–325.

Kondracki J. (2002). Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.

Kulesza P., Mackoś-Iwaszko E., Lubiarz M., Solski M. (2014). Degradacja suchych dolin Lublina przez zabudowę deweloperską. [w:] Trzaskowska E. (red.) Wąwozy i suche doliny Lublina. Potencjał i zagrożenia. Urząd Miasta Lublin, Lublin, 82–95.

Landsberg H.E. (1981).The urban climate. Academic Press Elsevier.

Lublin Informator Gospodarczy. (2010). Urząd Miasta Lublin, Lublin.

Majewski D.P. (2020). Rzeki w układzie przestrzennym systemu ekologiczno-społecznego miasta Lublin. [w:] Trzaskowska E., Adamiec P. (red.) Krajobrazy Lublina-rzeki. Wydawnictwo KUL, Lublin, 39–53.

Nowa Karta Ateńska (1998). Zasady planowania miast przyjęte przez Europejską Radę Urbanistów. Lizbona.

Pearson L.J. (2013). In search of resilient and sustainable cities: prefatory remarks. Ecological Economics. 86: 222–223.

Plan adaptacji do zmian klimatu miasta Lublin do roku 2030. (2018). Instytut Ochrony Środowiska PIB, Lublin – Warszawa.

Przewoźniak M. (2004). Płaty i korytarze ekologiczne w strukturze miasta – teoria i praktyka. [w:] Cieszewska A. (red.) Płaty i korytarze jako elementy struktury krajobrazu – możliwości i ograniczenia koncepcji. Problemy Ekologii Krajobrazu 14: 52–53.

Radzikowski T. (2013). Kraina lubelskich wąwozów. Edukacja przyrodnicza. Zielony Biuletyn 3: 12–13.

Raport z inwentaryzacji i waloryzacji przyrodniczej wąwozów: nr 13 Górki Czechowskie, nr 26 Lipnik, nr 41-53 Zimne Doły wraz z analizą urbanistyczną. (2019). ECO-TERRA, Lublin.

Raszeja E., Mikulski D. (2016). Zintegrowana ocena społecznej wartości krajobrazu na obszarze Ziemi Średzkiej. Space & FORM / Przestrzeń i FORMA, 26: 145–162.

Rodzoś J. (2002). Rola czynników przyrodniczych w procesie kształtowania krajobrazu kulturowego Lublina. [w:] Jankowski A.T., Myga-Piątek U., Jankowski G. (red.) Problemy ochrony i kształtowania krajobrazu Górnego Śląska na tle doświadczeń innych regionów. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG, tom 1, Sosnowiec: 174–183.

Rozwałka A. (1997). Lubelskie wzgórze staromiejskie w procesie formowania średniowiecznego miasta. Wydawnictwo UMCS, Lublin.

Sowa (2015). Wpływ miejskiej wyspy ciepła na efektywność stosowania wentylacji nocnej. Fizyka budowli w teorii i praktyce, VII(4): 33–38.

Stochlak J. (red.) (1993). Raport o stanie środowisk miasta Lublina. Miejski Inspektorat Ochrony Środowiska Urzędu Miejskiego w Lublinie – Lubelska Fundacja Rozwoju, Lublin.

Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Lublin – Uwarunkowania (2019).Wydział Planowania Urzędu Miasta Lublin, Lublin.

Szolginia W. (1981). Estetyka miasta. Arkady, Warszawa.

Szponar A. (2003). Fizjografia urbanistyczna. PWN, Warszawa.

Szulczewska B., Kaftan J. (red.) (1996). Kształtowanie Systemu Przyrodniczego Miasta. IGPiK, Warszawa.

Szulczewska B., Kaliszuk E. (2005). Koncepcja systemu przyrodniczego miasta: geneza, ewolucja i znaczenie praktyczne. Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych, 1: 7–24.

Szyszko J., Rylke J., Jeżewski J., Dymitryszyn I. (red.) (2010). Ocena i wycena zasobów przyrodniczych. Wydawnictwo SGGW, Warszawa.

Trzaskowska E. (2013). Wykorzystanie roślin i zbiorowisk synantropijnych na terenach zieleni Lublina. Wydawnictwo KUL, Lublin.

van Loon G., Duffy S.J. (2008). Chemia środowiska. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Wojciechowski S. (1965). Położenie i rozwój przestrzenny Lublina. [w:] Dobrzański J., Kłoczowski J., Mazurkiewicz J. (red.) Dzieje Lublina, tom 1. Wydawnictwo Lubelskie, Lublin: 10–23.